Η ανθρώπινη κοινωνία είναι το σύνολο των ατόµων και των σχέσεων που αναπτύσσουν µεταξύ τους, και την ίδια στιγµή, η κοινωνία είναι το σύνολο των ανθρώπινων κανόνων και θεσµών που ρυθµίζουν αυτές τις σχέσεις και βρίσκονται αναπόφευκτα σε αλληλεπίδραση µε τους φυσικούς νόµους.
Για να υπάρχει µια οποιαδήποτε τάξη µέσα στην κοινωνία, θα πρέπει τα άτοµα που την απαρτίζουν να έχουν οµοιογένεια, όσον αφορά τους αντικειµενικούς παράγοντες του υλικού κόσµου, αλλά και συνοχή, όσον αφορά τη συλλογική τους συνείδηση που τους οδηγεί σε κάποια αντίστοιχη συλλογική φυσική πράξη. Η σηµερινή άρχουσα τάξη, πληρεί τις προϋποθέσεις αυτές, όπως παλιότερα τις πληρούσε και η εργατική τάξη.
Όταν, για οποιοδήποτε λόγο, κάποια άτοµα βιώνουν µια σειρά από κοινούς αντικειµενικούς παράγοντες και απουσιάζει η συλλογική συνείδηση, ή αντίστροφα, έχουν αναπτύξει µια κοινή συνείδηση αλλά δεν βιώνουν κοινούς αντικειµενικούς παράγοντες, τότε δηµιουργούνται άµορφα κοινωνικά υποσύνολα. Όσο πιο πολλά κοινά βιώµατα και κριτικές αποτιµήσεις αυτών µοιράζονται τα άτοµα, τόσο πιο συµπαγές γίνεται ένα κοινωνικό υποσύνολο. Πολλά υποσύνολα µε κοινά χαρακτηριστικά µπορούν να δηµιουργήσουν ένα µεγαλύτερο υπερσύνολο, το οποίο µε τη σειρά του, αν δηµιουργήσει νέες θεσµίσεις, αξίες και τρόπους οργάνωσης, µπορεί να παγιωθεί και ως κοινωνική τάξη.
Όσο θα υπάρχει έστω και µία τάξη, όποια κι αν είναι αυτή, η ανθρωπότητα δεν πρόκειται να ευηµερήσει και να προοδεύσει πραγµατικά. Άλλωστε, όπως έχει αποδείξει η ιστορία, δεν υπάρχει τάξη που να νίκησε στα πεδία του ταξικού πολέµου και µετά να δέχτηκε να αυτοδιαλυθεί.
Χρειάζεται να δηµιουργηθούν νέες ατοµικές και κοινωνικές συµµαχίες, οι οποίες θα ξεπερνούν τις πεπαλαιωµένες των οµοιογενών κοινωνικών διαστρωµατώσεων. Ωστόσο, για να ανοίξουµε µια τέτοια συζήτηση θα πρέπει να αξιολογήσουµε το παρελθόν και το παρών. Μια επίπονη διαδικασία, συχνά βαρετή, αλλά εκ των πραγµάτων αναγκαία για τον εµπλουτισµό της κριτικής σκέψης.
Αντικειμενικοί Παράγοντες
Για να υπάρξει µια τάξη µέσα σε µια κοινωνία, θα πρέπει, πρώτα απ’ όλα, οι κανόνες και οι θεσµίσεις της να ορίζουν “σύνορα” εντός των οποίων επιτρέπεται να “κινηθεί” το κάθε άτοµο που συµµετέχει σε αυτήν. Και λέγοντας “σύνορα” θα πρέπει να έχουµε πάντα κατά νου ότι όποιος τα παραβιάσει θα υποστεί και τις συνέπειες.
Τα κοινωνικά “σύνορα” δεν είναι πάντα αποτυπωμένα σε χάρτες…
Το πρώτο χαρακτηριστικό µιας συγκεντρωτικής κοινωνίας είναι ότι ένα τµήµα της, όχι µόνο ορίζει αν θα υπάρχουν “σύνορα”, αλλά και τα σηµεία πού θα τοποθετηθούν αυτά. Τις περισσότερες φορές θα τοποθετήσει τα “σύνορα” προς όφελός του και ως εκ τούτου θα µπορεί να τα παραβιάζει, ή και να τα µετακινεί, χωρίς να υπόκειται στις προβλεπόµενες συνέπειες που ισχύουν για τους υπόλοιπους. Αυτό το κοµµάτι της κοινωνίας, προκειµένου να καταφέρει τα παραπάνω, είτε θα στηριχτεί στην απραξία και την ηλιθιότητα των υπολοίπων, οι οποίοι συνήθως θα συναινέσουν και θα του δώσουν την εξουσία να αποφασίζει, είτε θα επιβάλει µε τη βία το προνόµιό του να αποφασίζει εξ’ ονόµατος τους. Στις περισσότερες κοινωνίες παρατηρούµε την συνύπαρξη και των δύο αυτών καταστάσεων.
Ας επικεντρώσουµε, όµως, στους “χώρους” στους οποίους στήνονται αυτά τα “σύνορα”. Στις καπιταλιστικές και κοσµικές κοινωνίες οι πτυχές τις ανθρώπινης συνύπαρξης συχνά διακρίνονται σε τρεις βασικές κατηγορίες: κοινωνική, οικονοµική και πολιτική.
Συνοπτικά η υγεία, η διατροφή, η στέγαση, τα ήθη, τα έθιµα, η παιδεία, η γλώσσα και ο πολιτισµός αποτελούν µερικά από τα βασικά πεδία του κοινωνικού γίγνεσθαι.
Τα οικονοµικά πεδία περιλαµβάνουν την παραγωγή, διανοµή και κατανάλωση υλικών αγαθών, αλλά και τη διεκπεραίωση υπηρεσιών. Παράλληλα, συµπεριλαµβάνουν τις διαδικασίες και τους όρους ανταλλαγής υλικών αγαθών, ρυθµίζοντας την ανταποδοτικότητα των συναλλαγών, όπως αυτή παρατηρείται µέσω µετρήσιµων ποσοτήτων όπως είναι οι εισροές, οι τιµές και οι εκροές. Για τους Πολλούς οικονοµικά πεδία αποτελούν, κατά κύριο λόγο, οι χώροι δουλειάς και αρκετές φορές οι χώροι κατανάλωσης.
Τέλος, στα πολιτικά πεδία, συγκαταλέγονται τα πολιτειακά συστήµατα οργάνωσης των κοινωνιών, τα δικαιώµατα και οι υποχρεώσεις των ατόµων και των κοινωνικών οµάδων, καθώς και το σύνολο του τρόπου λήψης αποφάσεων από τα άτοµα και τις κοινωνίες. Για την πλειοψηφία των Πολλών η πολιτική δραστηριότητα έχει περιορισθεί στην εκλογική ψήφο της φαρσοκωµωδίας του κοινοβουλευτισµού.
Οι περισσότερες κοινωνικές θεωρίες και ιδεολογίες προσπαθούν να ταξινοµήσουν κάπως έτσι την ανθρώπινη ζωή και κατ’ επέκταση να ορίσουν την αλληλεπίδραση µεταξύ των πεδίων και µε ποιο τρόπο συντελείται αυτή. Για παράδειγµα ο ιστορικός υλισµός και οικονοµικός ντετερµινισµός των µαρξιστών τοποθετεί τα οικονοµικά πεδία ως δηµιουργό και κινητήρια δύναµη όλων των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. Η αποθέωση της οικονοµίας ή της πολιτικής ή οποιασδήποτε άλλης δραστηριότητας είναι µια ιστορική παγίδα, στην οποία αρνούµαστε να πέσουµε.
Περιγράφουµε παραπάνω αυτά τα πεδία, αλλά τα θεωρούµε τόσο αλληλένδετα, αλληλοεξαρτώµενα και αλληλοσυµπληρούµενα, που είναι αδύνατον να τα δούµε χωριστά. Οι αντικειµενικοί αυτοί παράγοντες είναι ένα σύµπλεγµα τόσο πυκνό, που δεν θα µπορούσαµε, όσο και να γενικεύσουµε, να θεωρήσουµε τον έναν πιο σηµαντικό από τον άλλο. Το κοινωνικό επηρεάζει, το πολιτικό και το οικονοµικό. Το οικονοµικό, το κοινωνικό και το πολιτικό. Το πολιτικό, το οικονοµικό και το κοινωνικό.
Η κατηγοριοποίησή τους προϋπάρχει, και αν µπορούσαµε να την καταργήσουµε ως τέτοια, θα το κάναµε, αλλά η σκέψη και ο λόγος µας είναι σε µεγάλο βαθµό δέσµιοι της κοινωνίας µέσα στην οποία γεννηθήκαµε και ζούµε.
Έτσι, όποιος γεννιέται βρίσκει µια ήδη διαµορφωµένη πραγµατικότητα µέσα στην οποία συνυπάρχουν µια σειρά αντικειµενικών παραγόντων. Από τη στιγµή που κάποιοι έχουν ορίσει “σύνορα” στα πεδία της ζωής, δηµιουργούνται αντικειµενικές συνθήκες, οι οποίες δε µας επιτρέπουν να έχουµε όλοι τις ίδιες δυνατότητες για την πλήρη ανάπτυξη των ποικίλων ιδιοτήτων µας. Ο κοινωνικός πλούτος δεν είναι το ίδιο προσβάσιµος σε όλους και έτσι έχει δηµιουργηθεί µια άβυσσος που χωρίζει την άρχουσα τάξη των Λίγων από τα υποσύνολα των Πολλών. Αντίστοιχα και µεταξύ των Πολλών υπάρχουν χάσµατα ως προς την πρόσβαση σε αγαθά, υπηρεσίες, µόρφωση κλπ, τα οποία όµως, σε καµιά περίπτωση, δεν είναι τόσο ξεκάθαρα όσο ήταν πριν από έναν αιώνα.
Άνεργοι: Ανομοιογενές υποσύνολο ή κομμάτι της εργατικής τάξης;
Έτσι, µε βάση τους αντικειµενικούς παράγοντες που καθορίζουν τη ζωή τους, τα άτοµα ανήκουν σε κοινωνικά υποσύνολα. Για παράδειγµα, όλοι όσοι δεν κατέχουν ιδιοκτησία αποτελούν ένα κοινωνικό υποσύνολο. Ανάµεσά τους συναντάµε ένα ποσοστό που λόγω της εργασίας του είναι σε θέση να νοικιάσει ένα διαµέρισµα, ενώ άλλοι λόγω της ανεργίας δεν µπορούν να εξασφαλίσουν ούτε τα βασικά της επιβίωσης. Παρατηρούµε λοιπόν ότι υπάρχουν δύο µικρότερα υποσύνολα. Κάθε φορά που προσθέτουµε στην εξίσωση µία νέα µεταβλητή, διακρίνονται νέα υποσύνολα µέσα στα προηγούµενα, τα οποία µπορεί να τέµνονται ή όχι µε άλλα.
Στο υποσύνολο των ανέργων υπάρχουν αυτοί που έχουν οικογενειακό περίγυρο ο οποίος µπορεί να τους στηρίξει και να τους εξασφαλίσει την επιβίωση και αυτοί που δεν έχουν, και κατά συνέπεια αντιµετωπίζουν ζήτηµα επιβίωσης. Αντίστοιχα, στο υποσύνολο των εργαζοµένων, υπάρχουν αυτοί που τα βγάζουν πέρα µε βοήθεια από την οικογένειά τους και αυτοί που, επειδή δεν έχουν τέτοια βοήθεια, αντιµετωπίζουν επίσης ζήτηµα επιβίωσης. Διακρίνουµε λοιπόν, άλλα δύο υποσύνολα, αυτούς δηλαδή καταφέρνουν ή δεν καταφέρνουν να επιβιώσουν, τα οποία τέµνονται µε τα υποσύνολα των εργαζόµενων και των ανέργων.
…άλλοι θα προσπαθήσουν να επιβιώσουν μέσω της επαιτείας…
Αν µάλιστα αρχίσουµε να λαµβάνουµε υπόψη και τις επιλογές κάθε ατόµου, τότε εµφανίζονται νέα υποσύνολα µε νέους κοινωνικούς ρόλους. Έτσι, κάποιοι από τους προηγούµενους θα οδηγηθούν στη µετανάστευση, άλλοι θα προσπαθήσουν να επιβιώσουν µέσω της επαιτείας και άλλοι µπορεί να οδηγηθούν στην παραβατικότητα. Αλλά τις επιλογές και τη συνείδηση που τις υπαγορεύει θα τις εξετάσουµε σε λίγο.
Όσο δυσκολότερη είναι η πρόσβαση σε κάτι, τόσο πιο πολύ αυτό τείνει να µετατραπεί σε προνόµιο. Τα προνόµια είναι ένα χαρακτηριστικό των κοινωνικών τάξεων που βρίσκονται σε θέση ισχύος. Για παράδειγµα, η βασική εκπαίδευση (γραφή και ανάγνωση) που σήµερα είναι αυτονόητη και υποχρεωτική για την µεγάλη πλειοψηφία των ευρωπαϊκών πληθυσµών, στην µεσαιωνική Ευρώπη αποτελούσε προνόµιο που απολάµβαναν µόνο τα τέκνα των ανώτερων κοινωνικά στρωµάτων.
Οι αντικειµενικοί παράγοντες είναι η βάση για την συγκρότηση κοινωνικών υποσυνόλων. Φυσικά, µέσα σε κάθε υποσύνολο οι αντικειµενικοί παράγοντες της ζωής κάθε ατόµου δεν ταυτίζονται απόλυτα. Όσοι όµως περισσότεροι είναι οι κοινοί παράγοντες και όσες λιγότερες είναι οι αποκλίσεις µεταξύ τους, τόσο ισχυρότερες είναι οι σχέσεις που αναπτύσσονται µεταξύ των ατόµων, καθώς αναπτύσσουν κοινά βιώµατα, κοινούς κώδικες επικοινωνίας και κοινά συµφέροντα.
Όταν αυτοί οι παράγοντες και οι συνθήκες ταυτίζονται, δηµιουργείται η πρώτη προϋπόθεση για τη δηµιουργία τάξης ή και κάστας. Στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία διακρίνουµε µόνο µία συγκροτηµένη τάξη και αυτή είναι η άρχουσα τάξη των Λίγων. Αυτοί αποτελούν ένα κοινωνικό σύνολο που χαρακτηρίζεται από συγκεκριµένους οικονοµικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς παράγοντες µε µικρές αποκλίσεις στο εσωτερικό του. Επίσης, όπως θα δούµε σε λίγο, έχουν αναπτυγµένη ταξική συνείδηση. Πέραν αυτής της τάξης, η υπόλοιπη κοινωνία αποτελεί ένα πλέγµα κοινωνικών υποσυνόλων, τους Πολλούς. Σε αυτούς ανήκουν όλα εκείνα τα κοινωνικά υποσύνολα που έχουν αποκλειστεί από τα προνόµια των Λίγων. Οι αποκλίσεις στο εσωτερικό τους σε οικονοµικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο είναι τόσες, ώστε να καθίσταται αδύνατον να διακρίνει κανείς σαφή όρια ανάµεσα στα υποσύνολα.
Αλλά ακόµα και αν τα όρια ήταν ξεκάθαρα, θα αρκούσε αυτό και µόνο αυτό, δηλαδή η ύπαρξη αυτών των ευδιάκριτων αντικειµενικών παραγόντων για να συγκροτηθεί µια τάξη;
Για παράδειγµα, µε µια πρώτη µατιά θα µπορούσε να ειπωθεί πως αποτελούν ξεχωριστή τάξη, όσοι µετανάστες και πρόσφυγες ορίζονται από το κράτος ως παράνοµοι. Όχι γιατί έχουν προχωρήσει σε κάποια έκνοµη πράξη, αλλά γιατί ορίζονται ως τέτοιοι, ευθύς εξαρχής για λόγους καταγωγής. Αυτοί βρίσκονται εδώ και δεκαετίες στον πάτο της ελληνικής κοινωνίας.
Άλλο ένα παράδειγµα είναι το συνεχώς διευρυνόµενο υποσύνολο των ατόµων στα µεγάλα αστικά κέντρα, οι οποίοι λόγω της ανεργίας ή/και των δανείων µετατράπηκαν σε άπορους και άστεγους. Αυτοί άσχετα από που προέρχονταν βρέθηκαν εν µία νυκτί να µοιράζονται κοινές συνθήκες επιβίωσης και εξαθλίωσης.
Αλλά, ακόµα και τέτοιου τύπου υποσύνολα που βιώνουν σήµερα την απόλυτη ένδεια, τα οποία σύµφωνα µε αντικειµενικά οικονοµικά, πολιτικά και κοινωνικά κριτήρια θα µπορούσαν να αποτελούν τάξη, δεν έχουµε δει το παραµικρό δείγµα που να µας πείθει πως έχουν συνείδηση των κοινών τους συµφερόντων. Πόσο µάλλον πως έχουν κάνει τέτοιες επιλογές που να µεταφράζονται σε φυσικές πράξεις από κοινού.
Ατομική και Συλλογικήσυνείδηση
Η συνείδηση είναι το βασικό στοιχείο δηµιουργίας, συντήρησης, εξέλιξης, ακόµη και εξαφάνισης ενός οποιουδήποτε κοινωνικού υποσυνόλου, αλλά και οποιασδήποτε κοινωνικής οµαδοποίησης. Μιας παρέας, µιας οικογένειας, µιας γειτονιάς, ενός χωριού, µιας πόλης, ενός κράτους, µιας θρησκείας κοκ…
Στο σηµείο αυτό, πρέπει να ξεκαθαρίσουµε πως δεν µιλάµε για κανενός τύπου “ηθική συνείδηση”, αν υποτεθεί ότι υπάρχει κάτι τέτοιο. Δεν µας αφορά, και δε θα έπρεπε να ενδιαφέρει κανένα νοήµονα άνθρωπο, µια ηθικίστικη ψευτοσυνείδηση που αναπαράγει στερεότυπα χωρίζοντας τις πράξεις του ανθρώπου, αλλά και τον ίδιο τον άνθρωπο, σε δίπολα τύπου “καλό-κακό”. Η συνείδηση τέτοιου είδους είναι στερηµένη οποιασδήποτε αντικειµενικής και υλικής ανάλυσης, ενώ ταυτόχρονα έχει µεταφυσική αφετηρία και προεκτάσεις. Τη συναντάµε, στην πιο απόλυτη µορφή της, σε φανατικούς και ζηλωτές θρησκευτικών δογµάτων και συχνά αποκαλείται θρησκευτική συνείδηση.
Άλλη µια παραλλαγή της “ηθικής συνείδησης” είναι η επιφανειακά πιο σύνθετη εθνική συνείδηση. Το κοινό εθνικό συµφέρον είναι η µεγαλύτερη απάτη της ιστορίας. Οι διαµορφωτές και οι οπαδοί αυτής της διαστρεβλωµένης συνείδησης ταυτίζουν τις έννοιες του έθνους, του κράτους, του κεφαλαίου, της κοινωνίας, του πολιτεύµατος και του λαού δηµιουργώντας στοχευµένα σύγχυση. Θεωρούν πως όλοι τα φάγαµε µαζί, πως όλοι βράζουµε στο ίδιο καζάνι και έχουµε κοινά και αδιαίρετα συµφέροντα. Μελετούν επιλεκτικά την ιστορία ξεχνώντας τα µαθήµατα και τα παθήµατά της (δες Παρισινή Κοµµούνα στο ένθετο) και έτσι αρκετοί από αυτούς, κάνοντας µεγάλα λογικά άλµατα, αποκαλούν τους επαγγελµατίες πολιτικούς προδότες, λες και ήταν κάποτε µε το µέρος µας και άλλαξαν στρατόπεδο. Έτσι, µε έναν µαγικό τρόπο το συµφέρον, αλλά και το µέλλον του καθένα από εµάς, ταυτίζεται µε αυτό τραπεζικών κολοσσών και πολυεθνικών εταιριών. Με αντίστοιχες αλχηµείες και ταχυδακτυλουργικά κόλπα αναπαράγουν την εθνική συνείδηση στα σχολεία και στα πανεπιστήµια, όταν διδάσκουν τους νέους τη γραµµική ανάγνωση της ιστορίας. Για παράδειγµα, η ελληνική εκδοχή της εθνικής συνείδησης διαµορφώνεται µέσω της µεταφυσικής σύνδεσης ανάµεσα στην αρχαία ελληνική πόλη, την ανατολική Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία και την δηµιουργία του Βαυαρικού Προτεκτοράτου που ονοµάστηκε Βασίλειον της Ελλάδος.
Συναντάµε άλλη µία λιγότερο διαδεδοµένη στρεβλή συνείδηση, όταν το µεταφυσικό δίπολο “καλό-κακό” καµουφλάρεται µε έναν πολιτικό µανδύα και αντικαθίσταται µε το δίπολο “δίκαιο-άδικο”. Σε αυτήν την περίπτωση ο πιο απλός τρόπος για να την απογυµνώσει κανείς από τον πολιτικό µανδύα είναι υποβάλλοντας την απλή ερώτηση “Γιατί επιλέγω να πράξω όπως πράττω;”. Αν η απάντηση που δίνεται σε αυτή την ερώτηση στερείται χειροπιαστών επιχειρηµάτων και κριτικής ανάλυσης και συχνά περιορίζεται στην υπεραπλουστευµένη απάντηση “το δίκιο είναι µε το µέρος µας”, τότε το δίκαιο της πράξης είναι ηθικίστικης τελικά φύσεως και όχι πολιτικής, όπως µπορεί να φαινόταν αρχικά.
Όταν ένα κοινωνικό υποσύνολο διαποτιστεί από µια ηθικίστικη συνείδηση και κατ’ επέκταση, όταν µια µεταφυσική οπτική της πραγµατικότητας ριζώσει στις σκέψεις του ατόµου, τότε τα άτοµα, αλλά και τα υποσύνολα στα οποία συµµετέχουν, στερούνται των αναλυτικών εργαλείων για να πάρουν ουσιαστικές αποφάσεις. Οι όποιες αποφάσεις τους, συνήθως υπαγορεύονται από τα κέντρα διαµόρφωσης τέτοιων συνειδήσεων. Με λίγα λόγια, η ηθικίστικη συνείδηση δηµιουργεί λοβοτοµηµένους ανθρώπους στα πρότυπα του “πίστευε και µη ερεύνα”, ενώ στην παραλλαγµένη της δήθεν πολιτικοποιηµένη µορφή, δηµιουργεί άλογους και παράλογους ανθρώπους, οι οποίοι λειτουργούν βάσει ενστίκτων κι όχι βάσει λογικής, έχουν πάρει διαζύγιο µε την κριτική σκέψη και έχουν βάλει τη ζωή τους στον αυτόµατο πιλότο. Ακόµα χειρότερα, η διαστρεβλωµένη εθνική συνείδηση παράγει έναν ανθρωπότυπο αγράµµατο και παραπληροφορηµένο, αλλοτριωµένο από την εκµετάλλευση, ο οποίος βλέπει παντού συνωµοσίες και ψάχνει να ταυτιστεί µε κάτι µεγάλο για να µη νοιώθει τόσο µικρός και ανήµπορος. Αυτός είναι ο άνθρωπος που έχει ηττηθεί χωρίς µάχη, γιατί η εθνική του συνείδηση του υπαγορεύει να παραχωρήσει την ελευθερία του στο όνοµα του εθνικού συµφέροντος, ουσιαστικά στο όνοµα του συµφέροντος όσων κρύβονται πίσω από το έθνος-κράτος. Είναι ακριβώς ο τύπος ανθρώπου που εύκολα στρατολογείται από την άρχουσα τάξη, για να στραφεί κατά του συνανθρώπου του, γιατί έχει γίνει ανίκανος να χτυπήσει τους πραγµατικούς του δυνάστες.
Εµείς, όταν µιλάµε για συνείδηση, αναφερόµαστε στην επίγνωση του ατόµου για τη θέση του µέσα στον κόσµο. Ο άνθρωπος, που έχοντας την επίγνωση πως οι ίδιοι νόµοι που ισχύουν για όλη τη φύση ισχύουν και για αυτόν, κάνει ένα βήµα παραπέρα και αντιλαµβάνεται ποια είναι η θέση του µέσα στην ανθρώπινη κοινωνία. Είναι σε θέση να αντιληφθεί τους πολλαπλούς ρόλους που έχει και τις ταυτότητες που συνεπάγονται αυτοί οι ρόλοι. Μπορεί να κρίνει τι επέλεξε και τι του επιβλήθηκε, τι επέβαλε ή τι συµφώνησε µε άλλους. Γνωρίζει τι θα τον βλάψει και τι θα τον ωφελήσει, και ποιες πράξεις του θα βλάψουν ή θα ωφελήσουν τους γύρω του, και σε ποιόν βαθµό. Ξέρει ποια είναι τα προσωπικά του συµφέροντα και ποια από αυτά συµπίπτουν ή αντιτίθενται µε τα συµφέροντα της κοινωνίας και των υποσυνόλων που την απαρτίζουν. Η αυτογνωσία της αντικειµενικής κατάστασης και της κοινωνικής θέσης του ανθρώπου είναι η ατοµική συνείδηση.
Η ατοµική συνείδηση είναι η ανάλυση της ύλης, δηλαδή κινείται µέσα στα πλαίσια της ψύχραιµης ανάλυσης αντικειµενικών παραγόντων. Η συνείδηση είναι η ατµοµηχανή της ανθρώπινης λογικής. Συχνά συναντάµε ανθρώπους που, ενώ λένε πως το αντιλαµβάνονται αυτό στη θεωρία, όταν έρθει η ώρα να πάρουν κρίσιµες αποφάσεις, τότε ο συναισθηµατισµός τούς κυριεύει. Αυτό δεν συµβαίνει λόγω κάποιας ανθρώπινης εγγενούς αδυναµίας στον τρόπο σκέψης, αλλά λόγω του περιβάλλοντος µέσα στο οποίο γεννηθήκαµε και µεγαλώσαµε. Ένα περιβάλλον που προάγει ιδεαλιστικά ιδεώδη, προάγει ως πρότυπα ήρωες, µάρτυρες και σωτήρες και µας εκπαιδεύει να υµνούµε τα συναισθήµατα και να αντιµετωπίζουµε τη ζωή σαν µια τεράστια σαπουνόπερα. Δεν λέµε πως δεν έχουµε συναισθήµατα, όλοι οι άνθρωποι έχουν και πρέπει να έχουν, αλλά πρέπει να ξέρουµε να τα ισορροπούµε, για να µην θολώνουν την κρίση µας.
Η ατοµική συνείδηση, όταν απαλλαχθεί από τους στρεβλούς ηθικισµούς και τη συναισθηµατική πανούκλα, τότε µπορεί να γίνει η πυξίδα που θα καθοδηγεί το άτοµο, όταν παράγει έργο στην κάθε του πράξη.
Η συλλογική συνείδηση δεν είναι απλά ένα άθροισµα ατοµικών συνειδήσεων. Εξελίσσεται, διαµορφώνει και διαµορφώνεται από τις ατοµικές συνειδήσεις και τα έργα των ανθρώπων. Είναι µια δυναµική και αµφίδροµη διαδικασία. Τα κοινωνικά υποσύνολα µέσα στα οποία δραστηριοποιείται ο καθένας µας, ασκούν επιρροή στον τρόπο σκέψης και δράσης µας, αφήνοντας ανεξίτηλο σηµάδι στον καθένα από εµάς. Τα κοινά αυτά βιώµατα επεξεργάζονται σε ατοµικό αλλά και συλλογικό επίπεδο και φιλτράρονται µέσω της κριτικής σκέψης και ικανότητας. Οι συµπεριφορές, οι παραδόσεις, οι συµβολισµοί, οι πεποιθήσεις, οι αξίες και τα ήθη, εξελίσσονται και µετασχηµατίζονται, άλλοτε αφοµοιώνονται και αναπαράγονται και άλλες φορές απορρίπτονται και ξεχνιούνται. Μέσα λοιπόν από µια τέτοια περίπλοκη διαδικασία ένα ή περισσότερα υποσύνολα µπορεί να αποκτήσουν µια κοινή συνείδηση.
Εδώ τώρα µπαίνει ένα ζήτηµα: αφού η συνείδηση δεν είναι µεταφυσική και άρα είναι υλική, τότε είναι δυνατόν να τη µετρήσουµε µε κάποιον τρόπο;
Όσοι προσπάθησαν να τη µετρήσουν, δηµιούργησαν αυτό που αποκαλείται “κοινή γνώµη” µε µόνο σκοπό να τη διαµορφώσουν και να την καθοδηγήσουν. Αυτό επετεύχθη λόγω της ιδιοκτησίας των ΜΜΕ, και κυρίως µέσω της τηλεόρασης που αποτελεί ίσως το µοναδικό µέσο επικοινωνίας του οποίου ο έλεγχος είναι προνόµιο της άρχουσας τάξης. Δεν ήταν λίγοι αυτοί που είδαν τον εχθρό στο ίδιο το οπτικοακουστικό µέσο, δηλαδή στην τηλεόραση, κι όχι στους διαχειριστές και ιδιοκτήτες του, επαναλαµβάνοντας κατά κάποιο τρόπο το λάθος των Λουδιτών, που είδαν τη µηχανή ως πρόβληµα κι όχι το καθεστώς ιδιοκτησίας της.
Από τον αγώνα των καθαριστριών του υπουργείου οικονομικών.
Παρόλο, λοιπόν, που δεν υπάρχει κάποιο αξιόπιστο µέτρο για την επακριβή µέτρηση της ατοµικής και της συλλογικής συνείδησης, ωστόσο υπάρχουν δράσεις και έργα που αποτελούν αδιαπραγµάτευτα γεγονότα, ανεξάρτητα από τις ερµηνείες που τους δίνουµε.
Και για να γίνουµε πιο συγκεκριµένοι, τα εργατικά σωµατεία σε ολόκληρη την Ελλάδα φάνηκαν από ανεπαρκή έως ανύπαρκτα µπροστά στην επίθεση που δέχτηκαν. Εκτός από κάποιες µεµονωµένες εξαιρέσεις, όπως οι καθαρίστριες του υπουργείου οικονοµικών και κάποια ολιγάριθµα µέλη σωµατείων βάσης, η πλειοψηφία των επίσηµων συνδικαλιστικών οργάνων της όποιας εργατικής τάξης ταυτίστηκε µε τα συµφέροντα των αφεντικών της και των πολιτικών κοµµάτων.
Δε µπορεί να νοηθεί κοινωνική τάξη όταν η συλλογική της συνείδηση έχει υποχωρήσει και η ατοµική συνείδηση κινείται στα πλαίσια “ο θάνατός σου η ζωή µου”. Πόσες φορές έχουµε δει να απολύονται εργαζόµενοι και οι συνάδελφοί τους να λένε “καλύτερα αυτοί παρά εγώ”. Πόσες φορές είδαµε σωµατεία να βάζουν αιτήµατα τα οποία στρέφονται έµµεσα ή άµεσα κατά άλλων κοινωνικών υποσυνόλων. Οι ρουφιάνοι και οι γλύφτες έχουν πολλαπλασιαστεί σε όλους τους χώρους εργασίας. Οι απεργίες, οι αποκλεισµοί και τα όποια µποϋκοτάζ έχουν µόνο συµβολικό και τηλεοπτικό χαρακτήρα. Πολλοί άνεργοι και αρκετοί φοιτητές επιλέγουν να δουλέψουν στην κυριολεξία εθελοντικά µόνο µε την υπόσχεση ενός ξεροκόµµατου ή και µόνο για να εµπλουτίσουν το βιογραφικό τους. Άλλοι πάλι χάνουν τη δουλειά τους και προτιµούν την αυτοκτονία αντί για τη µάχη. Για να µη µιλήσουµε για όσους µέσα στην απόγνωσή τους στρέφονται κατά των συνανθρώπων τους που βρίσκονται στην ίδια, αν όχι και σε χειρότερη οικονοµική και κοινωνική θέση, αντί να αντιµετωπίσουν τους δυνάστες τους. Όλα αυτά δεν µπορούµε να τα µετρήσουµε µεν, αλλά είναι γεγονότα που συµβαίνουν γύρω µας κάθε µέρα. Αυτή η κατάσταση νοµίζουµε πως δεν είναι ελληνική ιδιαιτερότητα, αλλά υπάρχει σε όλη την Ευρώπη. Απλά εδώ τη ζούµε µε πιο βίαιους και γρήγορους ρυθµούς λόγω της κρίσης.
Όταν, λοιπόν, ένα υποσύνολο της κοινωνίας αποκτήσει συλλογική συνείδηση, τότε ίσως και να µπορέσει να διαµορφωθεί και να εξελιχθεί σε ένα συµπαγές κοινωνικό στρώµα, δηλαδή σε κοινωνική τάξη.
16 Σεπτεμβρίου 2011, Τσιμισκή με Εθνικής Αμύνης, Θεσσαλονίκη